Sáng kiến kinh nghiệm Phát huy năng lực tự học của học sinh qua tổ chức các hoạt động dạy học truyện ngắn “Chữ người tử tù” của Nguyễn Tuân trong chương trình Ngữ văn 11

 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT 
GDĐT Giáo dục đào tạo 
GDPT Giáo dục phổ thông 
BGD - ĐT Bộ giáo dục - đào tạo 
THPT Trung học phổ thông 
GV-HS Giáo viên - Học sinh 
NLTH Năng lực tự học 
NL Năng lực 
 2 
 dạy học mới đang thực hiện ở khối 10 ở bài học tương tự. Tôi hướng tới tổ chức, giao 
nhiệm vụ học tập hướng đến phát huy năng lực tự chủ, tự học như: Giao dự án học tập, 
hoạt động giải quyết vấn đề theo nhóm, phiếu học tập, học theo góc, sân khấu hoá tác 
phẩm và đổi mới kiểm tra đánh giá. 
 2. Tên sáng kiến: 
 Phát huy năng lực tự học của học sinh qua tổ chức các hoạt động dạy học truyện 
ngắn “Chữ người tử tù„ của Nguyễn Tuân trong Chương trình Ngữ văn 11. 
 3. Tác giả sáng kiến: 
 - Họ và tên: Nguyễn Thị Việt Hồng 
 - Địa chỉ tác giả sáng kiến: Trường THPT Kim Ngọc 
 - Số điện thoại: 0912265585 
 - Email: nguyenthiviethong.c3dtnttinh@vinhphuc.edu.vn 
 4. Chủ đầu tư tạo ra sáng kiến: 
 Nguyễn Thị Việt Hồng 
 5. Lĩnh vực áp dụng sáng kiến: 
 Áp dụng trong giảng dạy Ngữ văn cho học sinh khối 11 ở trường Trung học phổ thông. 
 6. Ngày sáng kiến được áp dụng lần đầu hoặc áp dụng thử: 
 Tháng 11 năm 2022 
 7. Mô tả nội dung của sáng kiến: 
 7.1. Thực trạng của vấn đề trước khi áp dụng sáng kiến 
 7.1.1. Về thuận lợi 
 Việc thực hiện đổi mới tổ chức dạy học phát huy năng lực học sinh được chỉ đạo 
thống nhất và đồng bộ từ các cấp tạo điều kiện thuận lợi và hỗ trợ tích cực, rộng mở 
cho giáo viên. Các ngành, các cấp và cả phụ huynh học sinh đều ủng hộ. 
 Thông tin và tài liệu phục vụ cho đổi mới dạy và học rất phong phú, các nguồn 
tranh ảnh, video có thể khai thác, sử dụng có sẵn và được chia sẻ tích cực từ đồng 
nghiệp. Tài liệu và nguồn truy cập về Nguyễn Tuân cũng như tác phẩm Chữ người tử 
tù phong phú, nhiều đường dẫn có sẵn để giáo viên chia sẻ tới học sinh học tập. 
 4 
 hiểu là một thuộc tính kỹ năng rất phức hợp. Nó bao gồm kỹ năng và kĩ xảo cần gắn bó 
với động cơ và thói quen tương ứng, làm cho người học có thể đáp ứng được những 
yêu cầu mà công việc đặt ra” [Nguyễn Cảnh Toàn (2002), Học và dạy cách học; 
Nguyễn Cảnh Toàn (2009), Tự học như thế nào cho tốt). Năng lực tự học là sự bao hàm 
cả cách học, kỹ năng học và nội dung học: “Năng lực tự học là sự tích hợp tổng thể 
cách học và kỹ năng tác động đến nội dung trong hàng loạt tình huống - vấn đề khác 
nhau” [Nguyễn Cảnh Toàn (2009), Tự học như thế nào cho tốt]. 
 Theo Đặng Thành Hưng (2012), tự học là chiến lược học tập cá nhân độc lập, 
không phụ thuộc trực tiếp vào người dạy hay học chế nhất định, do người học tự mình 
quyết định và tự nguyện tiến hành học tập kể từ mục đích, nội dung, cách thức, phương 
tiện, môi trường và điều kiện học tập cho đến kế hoạch và nguồn lực học tập. Theo tôi, 
tự học là tự giác, chủ động trong học tập dưới sự hướng dẫn của người dạy nhằm nắm 
bắt tri thức để đạt được mục tiêu học tập. 
 Theo Nguyễn Công Khanh và Đào Thị Oanh (2019): “Năng lực là khả năng làm 
chủ những hệ thống kiến thức, kĩ năng, thái độ và vận hành (kết nối) chúng một cách 
hợp lí vào thực hiện thành công nhiệm vụ hoặc giải quyết hiệu quả vấn đề đặt ra của 
cuộc sống”. Trong lịch sử giáo dục, năng lực và tự học là hai khái niệm được đề cập rất 
sớm, thường được sử dụng với ý nghĩa là khả năng tư duy, sáng tạo của người học và 
người học tự giác, chủ động thực hiện các hoạt động học tập của mình. NLTH là khả 
năng người học thực hiện các hoạt động tự học hiệu quả. [5] 
 Tự học là hoạt động nhận thức có tính độc lập cao do cá nhân tự tri giác, tiếp thu, 
lĩnh hội các kiến thức, các kinh nghiệm thông qua các hình thức, thao tác trí tuệ khác 
nhau nhằm hoàn thiện, nâng cao trình độ, năng lực người học, biến những tri thức của 
nhân loại thành tri thức của bản thân. Tự học có thể thông qua các phương pháp và hình 
thức khác nhau như: Tự học qua sách vở, giáo trình; tự học qua mạng xã hội, qua tạp 
chí sách báo. 
 * Những đặc điểm của tự học 
 Luật Giáo dục được Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam thông 
qua năm 2019 quy định rõ: “Phương pháp giáo dục phát huy tính tích cực, chủ động, tư 
duy sáng tạo của người học, bồi dưỡng cho người học năng lực tự học, khả năng thực 
hành, lòng say mê học tập và ý chí vươn lên”. 
 6 
 - Rèn luyện tư duy cho người học: khi tự học, người học phải sử dụng các thao 
tác tư duy như so sánh, phân tích, tổng hợp, quy nạp, khái quát, trừu tượng hóa,... để 
giải quyết nhiệm vụ đặt ra, do đó tư duy cũng được rèn luyện thường xuyên. Trong quá 
trình học tập, với cùng một lượng kiến thức nhưng các nhiệm vụ đặt ra ngày càng cao, 
điều này giúp người học rèn luyện được các kĩ năng và năng lực giải quyết vấn đề, từ 
đó tư duy của người học cũng dần được phát triển. 
 - Nâng cao khả năng tiếp nhận thông tin cho người học: trong thời đại bùng nổ 
thông tin như hiện nay, các nguồn thông tin được cung cấp đa dạng dưới nhiều phương 
thức và hình thức khác nhau. Do vậy, nếu người học có kĩ năng tự học tốt sẽ vận dụng 
được nguồn thông tin phong phú, đa dạng trong việc thu nhận kiến thức cho mình. Ngày 
nay, tự học có vai trò quan trọng, là điều kiện quyết định thành công và có ý nghĩa đối 
với sự phát triển toàn diện của con người. [4] 
 * Biểu hiện của năng lực tự học là 
 - Tự đặt được mục tiêu học tập để nỗ lực phấn đấu thực hiện. 
 - Biết lập và thực hiện kế hoạch học tập; lựa chọn được các nguồn tài liệu học 
tập phù hợp; lưu giữ thông tin có chọn lọc bằng sơ đồ tư duy, bằng ghi tóm tắt, bằng 
bản đồ khái niệm, bảng, các từ khoá; ghi chú bài giảng của GV theo các ý chính. 
 - Nhận ra và điều chỉnh được những sai sót, hạn chế của bản thân khi được giáo 
viên, bạn bè góp ý, chủ động tìm kiếm sự hỗ trợ của người khác khi gặp khó khăn trong 
học tập. 
 - Biết rèn luyện, khắc phục những hạn chế của bản thân hướng tới các giá trị xã 
hội (Bộ GD-ĐT, 2019). Ngữ văn là môn học có tính nghệ thuật gắn với tư duy, năng 
khiếu, khả năng nói, nghe, đọc, viết, tưởng tượng và sáng tạo. Các hoạt động tự học 
trong môn Ngữ văn có tính thực tiễn và gắn bó với giao tiếp xã hội, tư duy ngôn ngữ 
nên việc rèn tự học là vô cùng cần thiết. [3] 
 Chương trình giáo dục phổ thông - Chương trình tổng thể (ban hành ngày 
26/12/2018), Bộ GD-ĐT đã đặt ra yêu cầu cần đạt về năng lực tự học, tự hoàn thiện đối 
với phổ thông như sau [3]: 
 - Xác định được nhiệm vụ học tập dựa trên kết quả đã đạt được; biết đặt mục tiêu 
học tập chi tiết, cụ thể, khắc phục những hạn chế. 
 8 
 - Các bài tập tự học: Để khắc phục việc HS chép trên mạng, GV cần có thiết kế 
bài tập, phiếu học tập hoặc hệ thống câu hỏi hướng dẫn tìm hiểu bài chi tiết, có thay đổi 
và thiết kế riêng phù hợp với khả năng, điều kiện của HS. Những câu hỏi, bài tập này 
sẽ giúp HS phát hiện, giải quyết vấn đề qua đó hình thành năng lực tự học. 
 - Tự học qua các hoạt động trên lớp: Có rất nhiều hình thức tổ chức hoạt động 
mà GV có thể tổ chức trên lớp để phát huy NLTH: Tổ chức hoạt động theo nhóm để 
giải quyết câu hỏi, bài tập, nhờ hoạt động nhóm, HS được chia sẻ, thuyết trình, phản 
biện để rèn năng lực; Tổ chức nhập vai, đóng vai để hiện thực hoá thế giới tưởng tượng 
từ tác phẩm; Hoạt động sân khấu hoá cũng rất cần thiết đối với một số tác phẩm; Chơi 
trò chơi cũng lôi kéo được sự tự chủ của HS khá tốt. 
 7.2.2. Xác định mục tiêu bài học 
 * Bước 1: Xác định các phẩm chất và năng lực cần hình thành 
 Về kiến thức: 
 - Cảm nhận được vẻ đẹp của hình tượng Huấn Cao; quan điểm thẩm mĩ và tình 
cảm yêu nước kín đáo của nhà văn Nguyễn Tuân. 
 - Thấy được những nét đặc sắc nghệ thuật của thiên truyện. 
 Bảng mô tả các năng lực, phẩm chất cần phát triển cho HS 
 STT MỤC TIÊU MÃ 
 HÓA 
 NĂNG LỰC ĐẶC THÙ: Đọc - nói - nghe - viết 
 1 Năng lực thu thập thông tin liên quan đến tác 
 giả Nguyễn Tuân Đ1 
 2 Phân tích được các chi tiết tiêu biểu, đề tài, câu Đ2 
 chuyện, sự kiện, nhân vật và mối quan hệ của chúng 
 trong tác phẩm 
 3 Nhận xét được những chi tiết quan trọng trong Đ3 
 việc thể hiện nội dung văn bản. 
 4 Phân tích và đánh giá được chủ đề tư tưởng, Đ4 
 thông điệp mà văn bản gửi gắm. 
 10 
 - Nhiệm vụ: Quay video phỏng vấn hoặc đóng phân cảnh bạn HS phỏng vấn nhà 
văn Nguyễn Tuân. Xoay quanh các câu hỏi về đời văn, hoàn cảnh ra đời tác phẩm Chữ 
người tử tù. 
 - Dung lượng: 2-3 phút. 
 * Nhóm 5-6: Thư pháp xưa và nay: 
 - Nhiệm vụ: Giới thiệu về nghệ thuật thư pháp cổ xưa. 
 - Hình thức: Tranh chữ thư pháp + thuyết trình; Video, bài thuyết trình dung 
lượng 2-3 phút. 
 7.3.2.2. Các tiết học văn bản: HS hoàn thành các phiếu học tập theo cá nhân 
và theo nhóm 
 - Thiết kế báo ảnh về tình huống truyện Chữ người từ tù. 
 - Chuẩn bị sơ đồ tư duy hoặc tranh vẽ về nhân vật Huấn Cao, quản ngục. 
 7.2.4. Rèn năng lực tự học qua hoạt động trò chơi khởi động 
 - Mục tiêu: Hoạt động khởi động tạo tình huống có vấn đề chính là bước để HS 
hứng thú với các hoạt động học tập, muốn tự chủ học tập thì thái độ tích cực là điều vô 
cùng quan trọng. 
 - Cách thức tiến hành: 
 KHỞI ĐỘNG TIẾT 1: Ô CHỮ BÍ MẬT 
 - Mục tiêu: tạo tâm thế thoải mái, tích cực và gợi dẫn cho học sinh về nội dung 
bài học. 
 - Nội dung thực hiện: 
 + GV đưa ra “ô chữ bí mật” 
 + HS theo dõi và giải ô chữ 
 - Sản phẩm: Câu trả lời của học sinh. 
 + Bước 1: giao nhiệm vụ học tập (tổ chức trò chơi giải ô chữ ) 
 GV trình chiếu ô chữ gồm 6 hàng ngang tương ứng với 6 câu hỏi gợi dẫn 
 Câu 1: Câu thơ “ Thập tải luân giao cầu cổ kiếm/ Nhất sinh đê thủ bái mai hoa” 
là của ai? CAO BÁ QUÁT 
 12 
 Bước 2: Thực hiện nhiệm vụ 
 Học sinh theo dõi và trả lời câu hỏi để mở những ô chữ hàng ngang và tìm từ 
chìa khóa. 
 Bước 3: Báo cáo, thảo luận 
 Học sinh làm việc theo nhóm và trả lời câu hỏi. 
 KHỞI ĐỘNG TIẾT 4: TRÒ CHƠI LẬT MẢNH GHÉP 
 - Mục tiêu: HS chọn các mảnh ghép tương ứng với từng câu hỏi tự suy nghĩ để 
trả lời. Mỗi mảnh ghép được lật sẽ hiện ra một góc của bức tranh cảnh cho chữ. 
 - Cách thức tiến hành: GV chuẩn bị 8 câu hỏi từ 1 đến 8 ghép lại thành một bức 
tranh, HS trả lời từng câu hỏi để tìm bức tranh. 
 + Bước 1: giao nhiệm vụ học tập (tổ chức trò chơi lật mảnh ghép) 
 GV trình chiếu bảng ghép gồm 8 ô tương ứng với 8 câu hỏi gợi dẫn 
 Câu 1: Nguyễn Tuân xuất thân trong gia đình như thế nào? 
 A. Gia đình công chức 
 B. Gia đình có truyền thống yêu nước 
 C. Gia đình nông dân 
 D. Gia đình nhà nho khi Hán học đã tàn. 
 Câu 2: Địa danh nào dưới đây là quê của Nguyễn Tuân? 
 A. Làng Mọc, nay thuộc phường Nhân Chính, quận Thanh Xuân, Hà Nội. 
 B. Làng Vị Xuyên, huyện Mĩ Lộc, Nam Định. 
 C. Làng Hảo, huyện Mĩ Hào, Hưng Yên. 
 D. Làng Nhân Mục, huyện Từ Liêm, Hà Nội. 
 Câu 3: Nhận định nào dưới đây đúng về Nguyễn Tuân? 
 A. Ông là con người có cốt cách thanh cao, tài năng. 
 B. Ông là người có tài năng và nhiệt huyết trên nhiều lĩnh vực hoạt động 
 C. Ông là nhà văn lớn, một nghệ sĩ suốt đời đi tìm cái đẹp. 
 D. Ông là một tấm gương sáng về nhân cách, về lòng yêu nước, thương dân và 
thái độ kiên trung, bất khuất trước kẻ thù. 
 14 
 Bước 2: Thực hiện nhiệm vụ 
 Học sinh theo dõi, chọn lật mở các ô số và trả lời câu hỏi để mở bức trang dưới 
từng mảnh ghép 
 Bước 3: Báo cáo, thảo luận 
 Học sinh trả lời cá nhân 
 7.2.5. Phát huy NL tự học qua tổ chức hiệu quả hoạt động nhóm 
 - Mục tiêu: Hoạt động nhóm là hình thức phối hợp học tập hiệu quả và HS đã 
làm quen với hình thúc này từ lâu. Với hình thức làm việc theo nhóm, HS phát huy vai 
trò cá nhân để thảo luận, tham gia giải quyết vấn đề, phản biện, chia sẻ nhằm hướng tới 
kết quả chung. 
 - Cách thức thực hiện 
 7.2.5.1. Đọc - hiểu tình huống truyện theo hình thức bể cá 
 Bước 1: GV tổ chức hoạt động nhóm theo kĩ thuật “bể cá”: chia lớp thành 4 
nhóm ứng với 4 nhiệm vụ tìm hiểu tình huống truyện. 
 Nhóm 1: Khái niệm tình huống truyện; bối cảnh gặp gỡ. 
 Nhóm 2: Đặc điểm của 2 nhân vật Huấn Cao và Viên quản ngục 
 Nhóm 3: Quan hệ của 2 nhân vật 
 Nhóm 4: Ý nghĩa của tình huống truyện 
 Sơ đồ di chuyển phiếu thảo luận 
 Nhóm 1 Nhóm 3 
 Nhóm 4 Nhóm 2 
 16 
 Nhóm 5,6: Thiên lương Huấn Cao. 
 Sau 3 phút lại gộp: Nhóm 1,2,5 thành 1 nhóm; nhóm 3,4,6 thành 1 nhóm và thuyết 
trình trước lớp. 
 Bước 2: Thực hiện nhiệm vụ 
 - Học sinh mỗi nhóm thảo luận và hoàn thành phiếu vào giấy A0 
 - Thời gian thảo luận: Vòng 1 thuyết trình 3 phút, nhận xét 3 phút, vòng 2 thảo 
 luận và gộp nhóm 6 phút. 
 Bước 3: Báo cáo, thảo luận 
 Các nhóm thuyết trình, chia sẻ, phản biện, bổ sung ý kiến. 
 Bước 4: Kết luận, nhận định 
 Giáo viên chốt những kiến thức cơ bản bằng phiếu học tập phát cho HS: 
 1. Giới thiệu chung: 
 Huấn Cao chính là kiểu nhân vật tiêu biểu trong sáng tác của Nguyễn Tuân 
 trước cách mạng. Ở Huấn Cao vừa có nét chung, vừa có nét riêng độc đáo so với các 
 nhân vật trong tập truyện Vang bóng một thời. 
 Nhiều ý kiến cho rằng nhà văn Nguyễn Tuân đã lấy nguyên mẫu hình 
 tượng của Cao Bá Quát - một danh sĩ thế kỉ XIX, với văn chương “vô tiền Hán” mà 
 dân gian vẫn lưu truyền “Thần Siêu Thành Quát” còn nhân cách thì “một đời chỉ cúi 
 đầu trước hoa mai”. 
 2. Vẻ đẹp hình tượng Huấn Cao: 
 Huấn Cao mang vẻ đẹp lãng mạn, một vẻ đẹp được lí tưởng hoá, phi thường, 
 rực rỡ, chói sáng nhờ được tô đậm bằng những tương phản gay gắt. 
 * Người nghệ sĩ tài hoa trong nghệ thuật thư pháp: 
 - Giới thiệu đôi nét về nghệ thuật thư pháp: HS tự học nội dung này. 
 - Nguyễn Tuân đã dành những lời đẹp nhất để ca tụng nét chữ ông Huấn: 
 Đó là “Người viết chữ nhanh và đẹp nổi tiếng khắp vùng tỉnh Sơn” - người đã 
 đạt đến độ điêu luyện của nghệ thuật viết chữ. Chữ Hán vốn tượng hình, nét chữ ẩn 
 chứa những tư tưởng, ý nghĩ cao sâu của người viết, để viết đẹp đã khó, viết nhanh 
 và đẹp hẳn phải là người rất tài năng, uyên bác, có tâm hồn nghệ sĩ. 
 18 
 + Việc dỗ gông một cách lạnh lùng trước mặt tên lính áp giải, giữ nghiêm cái 
oai phong lẫm liệt chứ không hề có sự sợ hãi, buông xuôi của một tử tù đang chờ án 
chém. Hành động dỗ gông cũng chứng tỏ ý chí tự do thích gì làm nấy của Huấn Cao. 
 + Khi được biệt đãi, thản nhiên nhận rượu thịt mà chẳng hề sợ hãi, coi đó như 
“việc vẫn làm trong cái hứng sinh bình”. Nhà tù không thể khiến HC sợ hãi mà mất 
đi những thói quen thường có của mình, cuộc sống chốn lao từ chỉ như một chốn tạm 
nghỉ chân của Huấn Cao mà thôi. 
 + Thái độ khinh bạc, coi thường kẻ đại diện cho luật pháp đang nắm quyền 
sinh quyền sát nơi đây: “Ta chỉ muốn có một điều. Là nhà ngươi đừng đặt chân vào 
đây”. Lời nói cố làm ra khinh bạc cho thấy một ý thức mạnh mẽ luôn giữ gìn khí tiết, 
quyết không chịu lụy. 
 * Vẻ đẹp thiên lương trong sáng 
 Thiên lương - bản tính trời cho - những gì tốt đẹp và quí giá nhất thuộc về con 
người. 
 - Huấn Cao có cái tâm của một người nghệ sĩ đích thực biết trân trọng cái đẹp, 
có ý thức sâu sắc về nghệ thuật và sáng tạo: 
 + HC đặt cái đẹp lên trên vàng ngọc và quyền thế - đó là sự trân trọng cao nhất 
ông dành cho cái đẹp. Nó cũng thể hiện cái tâm trong sáng của HC. 
 + Tính ông Huấn vốn “khoảnh”, đời ông mới chỉ viết cho ba người bạn thân 
cái khoảnh ấy không phải sự kiêu ngạo, thấy mình hơn người mà coi thường kẻ khác 
mà là một quan niệm nghiêm túc, sâu sắc về sáng tạo nghệ thuật. 
 => Đó là phẩm chất của người nghệ sĩ đích thực. Huấn Cao luôn biết đặt cái 
Đẹp vào đúng chỗ của nó. Hai thái độ tưởng như trái ngược dành cho quản ngục cũng 
bắt nguồn từ chính điều này. 
 - Huấn Cao biết trân trọng tấm lòng biệt nhỡn liên tài của quản ngục: 
 + Ban đầu coi thường quản ngục vì tưởng quản ngục là kẻ tiểu nhân giống như 
bao kẻ đang đứng ra giữ gìn trật tự cho xã hội thối nát đương thời. 
 + Sau khi nhận ra tấm lòng của quản ngục - biết quản ngục có sở thích cao quý 
- chơi chữ, biết trân trọng cái đẹp, cái tài, Huấn Cao bày tỏ thái độ ân hận rất chân 
thành “suýt nữa ta đã phụ mất một tấm lòng trong thiên hạ” - không sợ chết, không 
sợ uy quyền vàng ngọc vậy mà “sợ phụ mất một tấm lòng”, đó quả là một điều vô 
cùng đáng quý . 
 20