Sáng kiến kinh nghiệm Một số biện pháp phát triển năng lực sáng tạo trong dạy học văn miêu tả cho học sinh Lớp 4

 Một số biện pháp phát triển năng lực tư duy sáng tạo trong dạy học văn 
 miêu tả cho học sinh lớp 4.
 A. MỞ ĐẦU
I. Lý do chọn đề tài
 Giáo dục Tiểu học là bậc học được mọi quốc gia quan tâm. Bậc học này 
giúp học sinh phát triển toàn diện về đức, trí, mĩ và các kĩ thuật cơ bản, phát 
triển năng lực cá nhân, tính năng động sáng tạo và hình thành nhân cách cho 
con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa, xây dựng tư cách và trách nhiệm công 
dân chuẩn bị cho học sinh hành trang bước vào cuộc sống, để tham gia xây 
dựng Tổ quốc.
 Môn Tiếng Việt ở Tiểu học có vai trò nền tảng giúp cho học sinh trau 
dồi ngôn ngữ và sử dụng thành thạo Tiếng Việt. Môn học rèn cho học sinh cả 
bốn kĩ năng: nghe- nói- đọc- viết. Thông qua việc dạy học góp phần rèn luyện 
cho học sinh các thao tác và tư duy; cung cấp cho học sinh những kiến thức sơ 
giản về Tiếng Việt, những hiểu biết sơ giản về tự nhiên xã hội, con người về 
văn học của Việt Nam và của nước ngoài. Qua đó cũng bồi dưỡng tình yêu 
Tiếng Việt và hình hành thói quen gìn giữ sự trong sáng, giàu đẹp của Tiếng 
Việt góp phần hình thành nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa. Để 
nâng cao chất lượng dạy học nói chung và môn Tiếng Việt nói riêng, trong quá 
trình giảng dạy người giáo viên cần tích cực đổi mới phương pháp dạy học 
nhằm giúp học sinh hoàn thành tốt nhiệm vụ học tập, ham học, ham tìm hiểu, 
khám phá.
 Phân môn Tập làm văn có vị trí đặc biệt quan trọng trong việc thực hiện 
mục tiêu giáo dục môn Tiếng Việt cho học sinh Tiểu học. Qua tiết Tập làm văn, 
học sinh có khả năng xây dựng một văn bản nói hoặc viết góp phần thực hiện 
hóa mục tiêu quan trọng bậc nhất của việc dạy học Tiếng Việt, giúp các em sử 
dụng Tiếng Việt trong đời sống sinh hoạt, trong quá trình lĩnh hội tri thức khoa 
học. Ngôn ngữ giữ vai trò quan trọng trong sự tồn tại và phát triển của xã hội. 
Bài Tập làm văn trở thành sản phẩm tổng hợp, là nơi trình bày kết quả đích thực 
 - 2 - Tôi cũng nhận thấy thực tế hiện nay, các tiết Tập làm văn về miêu tả cây 
cối được tổ chức theo nhiều phương pháp và hình thức dạy học tích cực. Vấn đề 
phát triển năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh lớp 4 cũng được 100% GV 
đánh giá cáo bởi tư duy sáng tạo có ý nghĩa quan trọng trong quá trình giúp học 
sinh viết tốt bài văn để thể hiện được cái hồn và chất riêng của học sinh theo 
phong cách mới lạ, độc đáo. Tuy nhiên, việc xây dựng những tiết học theo 
hướng phát huy năng lực tư duy sáng tạo còn hạn chế bở thực tế rất khó đảm 
bảo đủ nội dung dạy học theo chuẩn giáo án cũng như thời gian phân phối các 
tiết tập làm văn, GV cũng thường gặp trở ngại về điều kiện nghiên cứu sâu rộn 
các phương pháp dạy học sáng tạo, khó tạo cơ hội cho học sinh được trải 
nghiệm thực tế mà chỉ dừng lại ở sự đổi mới trong việc giúp học sinh tiếp cận, 
nắm chắc tri thức hay áp dụng một số phương tiện, kĩ thuật dạy học trực quan. 
Về phía học sinh, các em có thực sự có tình yêu với môn học bởi HS được khám 
phá thế giới tự nhiên xung quan mình nhiều hơn, được áp dụng những điều đã 
biết về giới thực vật để thể hiện kinh nghiệm sống phong phú trong bài văn. 
Phần lớn học sinh đều nắm chắc cách viết một bài văn miêu tả, đồng thời không 
mắc nhiều lỗi sai trong hành văn và chính tả nhưng một số học sinh còn ỷ lại 
vào văn mẫu, thầy cô nên thụ động, chưa tự giác, tích cực trong học tập, chưa 
biết cách huy động, tổng hợp các kiến thức liên quan đến giới thực vật qua 
nhiều môn học khác để bổ trợ cho việc viết văn miêu tả cây cối sinh động, hấp 
dẫn. Từ thực tiễn dạy học văn miêu tả cây cối cho học sinh lớp 4, tôi phân tích 
nguyên nhân của những ưu điểm và hạn chế, từ đố đề xuất một số biện pháp cụ 
thể nhằm phát triển năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh lớp 4 khi viết bài văn 
miêu tả. 
II. Mục đích nghiên cứu: 
- Để giúp các em viết được bài văn miêu tả bằng chính con mắt và cảm nhận 
của mình.
 - 4 - Phát triển năng lực tư duy sáng tạo trong dạy học văn miêu tả phù hợp với 
mục tiêu nâng cao chất lượng đào tạo trong thực tiễn giáo dục hiện nay, tiến tới 
hoàn thiện tri thức, đồng thời phát triển toàn diện nhân cách và năng lực cho 
học sinh, giúp các em rèn luyện phương pháp tư duy, khả năng sáng tạo, nhu 
cầu hành động, thái độ tự tin, chủ động tự mình hoàn thành nhiệm vụ học tập 
theo hướng sáng tạo, tránh lối mòn hàn lâm của cách dạy học truyền thống. 
 Dạy học văn miêu tả theo hướng phát triển năng lực tư duy sáng tạo phù 
hợp với đặc điể tâm – sinh lí lớp 4, hệ thần kinh của trẻ căn bản được hoàn 
thiện, trí tưởng tượng đã phát triển phong phú, ngày càng gần hiện thực hơn khi 
tư duy logic và tư duy trừu tượng dần chiếm ưu thế với khả năng nhào nặn, gọt 
giũa những hình tượng cũ để sáng tạo ra những hình tượng mới. Năng lực ngôn 
ngữ của các em đặc biệt phát triển mạnh giúp học sinh biết dựa vào ngôn ngữ để 
xây dựng hình tượng mang tính khái quát cao. Điều này chứng tỏ học sinh cuối 
cấp tiểu học đã biết tưởng tượng và sáng tạo, một trong những yếu tố cơ bản, 
cần thiết của tư duy sáng tạo. Phát triển năng lực tư duy sáng tạo trong dạy học 
kích thích nhu cầu khẳng định thế mạnh bản thân, tạo nên sự hứng thú, niềm 
yêu thích, say mê môn học, đặc biệt thúc đẩy khả năng khơi dậy mạch nguồn 
của sự sáng tạo cũng như dành nhiều thời gian nghiên cứu sâu rộng những kiến 
thức xoay quanh miêu tả cây cối để tìm ra những cách viết, cách tiếp cận, liên 
tưởng mới mẻ cho bài văn. GV có động lực và cảm hứng để tổ chức các giờ học 
Tập làm văn thú vị, sôi động, hấp dẫn.
 Bản đồ tư duy (MindMap) là hình thức ghi chép nhằm tìm tòi đào sâu, 
mở rộng một ý tưởng, hệ thống hóa một chủ đề hay một mạch kiến 
thức, bằng cách kết hợp việc sử dụng đồng thời hình ảnh, đường nét, màu sắc, 
chữ viết với sự tư duy tích cực. Đặc biệt đây là một sơ đồ mở, không yêu cầu tỉ 
lệ, chi tiết chặt chẽ như bản đồ địa lí, có thể vẽ thêm hoặc bớt các nhánh, mỗi 
người vẽ một kiểu khác nhau, dùng màu sắc, hình ảnh, các cụm từ diễn đạt khác 
nhau, cùng một chủ đề nhưng mỗi người có thể “thể hiện” nó dưới dạng Bản đồ 
 - 6 - III. Mô tả giải pháp
1. Mô tả giải pháp trước khi tạo ra sáng kiến
 Qua từng tiết dạy và hướng dẫn học sinh viết văn miêu tả, những buổi 
sinh hoạt chuyên môn, tiết dự giờ trao đổi kinh nghiệm về rèn kĩ năng viết văn 
miêu tả cho học sinh lớp 4. Tôi đã thấy được những sai sót của học sinh khi làm 
văn miêu tả:
 - Chưa có kĩ năng quan sát đối tượng miêu tả.
 - Chưa nắm được kĩ năng lập dàn ý trước khi viết.
 - Ngôn ngữ chưa giàu hình ảnh, chi tiết miêu tả, hình ảnh nghệ thuật chưa 
 hay còn khuôn mẫu, chung chung, chưa có cái nhìn của mình khi quan 
 sát. 
 - Mắc lỗi diễn đạt dùng từ, đặt câu, liên kết câu, liên kết đoạn.
 - Hạn chế vận dụng linh hoạt các giác quan vào quan sát đối tượng miêu tả.
 - Một số học sinh chưa nắm được yêu cầu cơ bản của một bài văn miêu tả.
 Để trả lời nguyên nhân vì sao học sinh gặp những lỗi viết văn miểu tả 
trên, tôi đã tìm hiểu về chương trình Sách giáo khoa cũng như thực trạng dạy 
học văn miêu tả của giáo viên và học sinh.
1.1. Về chương trình Sách giáo khoa
 Mục đích của việc dạy văn miêu tả ở tiểu học, giúp HS có thói quen quan 
sát, biết phát hiện những điều mới mẻ, thú vị về thế giới xung quanh; biết truyền 
những rung cảm của mình vào đối tượng miêu tả; biết sử dụng những từ ngữ có 
giá trị biểu cảm, những câu văn sáng rõ về nội dung, chân thực về tình cảm. 
Một bài văn hay là một bài văn mà khi đọc, người đọc thấy hiện ra trước mắt 
mình: con người, cảnh vật, đồ vật,cụ thể, sống động như nó vẫn tồn tại trong 
thực tế cuộc sống. Như vậy, có thể xem văn miêu tả là một bức tranh về sự vật 
bằng ngôn từ. Và để làm tốt một bài văn miêu tả, đòi hỏi học sinh phải vận dụng 
kiến thức tổng hợp của các môn học. Kiến thức của các môn học này cộng với 
vốn sống thực tế sẽ giúp học sinh trình bày suy nghĩ của mình một cách mạch 
 - 8 - chưa chọn từ ngữ, hình ảnh, ý của học sinh và để học sinh tự mày mò, lắp ghép 
thành bài văn của mình.
- Giáo viên ít quan tâm đến việc hướng dẫn các em phải tả như thế nào để bộc 
lộ được nét riêng biệt của đối tượng mình đang tả, thoát khỏi việc tả một cách 
khuôn sáo.
- Giáo viên chưa hướng dẫn được cho học sinh tìm ra phương pháp làm văn 
miêu tả thành công, bên cạnh năng lực quan sát còn cần sự liên tưởng, tưởng 
tượng và vận dụng năng lực của bản thân vào bài viết.
- Một số giáo viên khi lên lớp chưa phát huy hết tính tự chủ đó là chưa biết thay 
đổi đề bài cho phù hợp với đối tượng học sinh lớp mình để học sinh dễ hiểu và 
cảm nhận một cách thực tế hơn.
- Học sinh chép văn mẫu rồi “đạo văn” theo kiểu bài này ghép với bài kia. Tình 
trạng này xảy ra khá nhiều trong trường học.
- Học sinh nhờ phụ huynh tư vấn “làm hộ” văn cho con, đọc cho con chép văn. 
Nên cảm xúc, hình ảnh văn có vẻ gượng gạo, không hồn nhiên, chân thực như 
giọng văn của học sinh tiểu học.
 Như vậy, những lỗi trên đã dần dần làm cho học sinh không hứng thú với 
tiết Tập làm văn, làm cho học sinh không biết làm văn, ngại học văn. Nguyên 
nhân dẫn đến thực trạng này, một phần là do trình độ nhận thức, năng lực sư 
phạm của giáo viên, cũng có thể chính ngay trong giáo viên cũng thiếu những 
tri thức khoa học cũng như vốn sống thực tế để hướng dẫn học sinh. Vấn đề này 
cho thấy, nhiều giáo viên chưa đánh giá đúng mức vị trí của môn Tiếng Việt 
trong chương trình Tiểu học và đặc biệt là phân môn Tập làm văn. Người giáo 
viên cần phải hiểu rất rõ rằng: phân môn Tập làm văn là môn thực hành tổng 
hợp, là kết quả của các môn học, đồng thời cũng là môn tạo tiền đề để học tốt 
các môn học khác. 
1.2.2. Về phía HS: 
 Kiến thức sách vở cũng như kiến thức thực tế còn rất nhiều lỗ hổng. 
Nhiều học sinh ở nông thôn chưa hề được ra thành phố, có em chưa từng được 
 - 10 - Theo định hướng đổi mới của Chương trình giáo dục phổ thông hiện nay, 
sách giáo khoa được các nhà trường, GV, phụ huynh và HS tham khảo, sử dụng 
để đảm bảo tính linh hoạt, chủ động, sáng tạo trong dạy học. GV hoàn toàn có 
thể chọn những bài tập, đề văn hay, hấp dẫn, mới mẻ, tạo hứng thú cho HS. 
Trước đây, đa phần đề bài văn miêu tả thường quá ngắn gọn, tuy nêu rõ kiểu 
bài, đối tượng miêu tả nhưng lại thiếu các nội dung: “Ai miêu tả?, “Miêu tả cho 
ai nghe?, Mục đích miêu tả để làm gì?” làm cho học sinh thiếu “điểm tựa”, lúng 
túng khi làm văn, không kích thích tính tò mò, hứng khởi cho các em, khiến bài 
văn thường lỏng lẻo, thiếu nhất quán. Để phát huy năng lực tư duy sáng tạo của 
học sinh, ngoài cách giúp các em thấy được sự thú vị, vẻ đẹp và khả năng kì 
diệu của đối tượng, phát huy năng lực tư duy sáng tạo, GV cần thay đổi cách ra 
đề. Thay vì học sinh tả một loài cây yêu thích, GV có thể ra đề như sau: 
 VD 1: Đề bài: Vào mùa xuân, trăm loài hoa thơm, quả ngọt đua nhau khoe 
sắc trong vườn. Nào là lê, đào, xoài, hoa mai, hoa hồng, hoa hải đường Em 
hãy tưởng tượng bản than là một chú ong đang cùng các bạn kiếm mật trong 
khu vườn đó và cùng nhau tìm ra loài hoa tươi thắm nhất. Một chú ong nói: 
“Hoa đào đẹp nhất màu xuân, không có hoa đào thì mùa xuân không về”, chú 
ong khác lại nói: “Mật hoa hồng là thơm nhất”. Còn em, em sẽ chia sẻ với các 
bạn về loài hoa nào? Em hãy miêu tả loài hoa đó. 
 VD 2: Đề bài: Dựa vào hình ảnh công viên hoa Đà Lạt dưới đây:
 - 12 - gặp những đề văn miêu tả chung trong các bài kiểm tra hoặc áp dụng cho những 
kiểu bài văn miêu tả khác như tả cây cối, tả người, tả đồ vật, .
2.Lập dàn ý các kiểu bài văn miêu tả bằng phương pháp bản đồ tư duy
 Hầu hết học sinh thường “nhảy cóc”, bỏ qua thao tác tìm ý, lập dàn ý bởi 
các em cho rằng đây là thao tác rườm rà không giúp ích gì cho việc viết bài văn 
hoàn thiện và tạo lập câu văn hay giàu hình ảnh, sinh động, chính vì thế mà bài 
văn của học sinh thường lan man, lộn xộn, thiếu hoặc lặp ý, thiếu tính trọng 
tâm. Thực tế, tìm ý, lập dàn ý là khâu cốt lõi quyết định kết quả của quá trình 
viết bài văn miêu tả. 
 Để phát huy năng lực tìm ý, lập dàn ý, tôi chọn hình thức sơ đồ tư duy 
nhằm giúp các em ghi chép những thông tin đã được tìm từ bước quan sát đối 
tượng hoặc dựa vào các chi tiết, nội dung mà giáo viên đưa ra để tạo thành dàn 
ý phù hợp, logic, mạch lạc. Nhờ sợ logic và khoa học của sơ đồ tư duy, kết quả 
quan sát sự vật của học sinh không chỉ phản ánh hiệu quả quá trình làm việc của 
mỗi cá nhân mà còn giúp giáo viên hiểu được khả năng xử lí vấn đề, nhận biết 
khả năng quan sát của học sinh nhạy bén, tinh tế như thế nào. Một sơ đồ tư duy 
có tầng bậc và từ khóa rõ ràng sẽ là phương tiện hỗ trợ học sinh triển khai ý 
tưởng đi đến lựa chọn sự vật, thời gian, không gian, địa điểm và hình thức quan 
sát hợp lí, từ đó cô đọng lại những chi tiết, sự vật “đắt” nhất, đặc sắc nhất và có 
thể khai thác thêm, sáng tạo thêm nhằm thiết lập một hệ thống ý tưởng độc đáo 
đảm bảo tính trình tự cũng như tính mạch lạc. Mỗi chi tiết trong sơ đồ tư duy 
được xem là “chìa khóa” mở ra những ý tưởng khơi nguồn sáng tạo của não bộ. 
Lập dàn ý bằng sơ đồ tư duy, học sinh sẽ phác thảo được đầy đủ những chi tiết 
cần miêu tả theo trình tự logic, trực quan, sinh động, khoa học cũng như không 
gian trên bản thiết kế theo sơ đồ sẽ giúp việc thêm các ý tưởng. 
 Căn cứ vào mục tiêu bài học, đặc điểm nhận thức của học sinh lớp 4B và 
mục tiêu đổi mới phương pháp giảng dạy, tôi đã đưa ra những giải pháp sau:
 - 14 - Trong năm học 2022 - 2023, Ban giám hiệu và các tổ khối chuyên môn 
trong trường đã triển khai có hiệu quả việc dạy học ngoài không gian lớp học ở 
nhiều môn học. 
 Tôi nhận thấy rằng, việc dạy kiểu bài văn miêu tả cây cối theo hướng đổi 
mới không gian lớp học, cả giáo viên và học sinh đều hào hứng. Các em được 
sống hoà mình, gần gũi với thiên nhiên. Học sinh tiếp thu các nội dung bài học 
nhẹ nhàng, hiệu quả phù hợp với đặc điểm tâm sinh lí của học sinh tiểu học. 
Không những thế, học sinh còn được rèn kĩ năng sống cần thiết. Học sinh được 
vận động, thực hành, liên hệ thực tế qua nhiều hoạt động “học mà chơi- chơi mà 
học”. Đặc biệt, kĩ năng quan sát các vật dụng có sẵn trong thực tế đã giúp học 
sinh miêu tả sát với đối tượng quan sát. 
* Giúp học sinh hiểu được thế nào là “Quan sát”:
 Trong văn miêu tả, kĩ năng quan sát rất quan trọng. Việc quan sát và vị trí 
quan sát tốt, góc quan sát phù hợp: xa hay gần, trong hay ngoài, ban ngày hay 
ban đêm, mùa xuân hay mùa hạ,  sẽ giúp ta nắm c đặc điểm của đối tượng, 
cảm nhận đối tượng một cách rõ ràng, cụ thể và tinh tế hơn. 
 Tôi đã kết hợp lấy ví dụ minh hoạ bằng các văn bản ở phân môn Tập đọc 
để các em hiểu rõ. Tôi đã đưa ra ví dụ cụ thể để các em trao đổi. Ví dụ: Trong 
bài “Dế Mèn bênh vực kẻ yếu”. Có thể thấy, qua quan sát của Tô Hoài, Dế Mèn 
hiện lên với những nét khác thường. 
 Trong các buổi trao đổi, tôi đã tìm những đoạn văn theo chủ đề của các 
tác giả để học sinh học cách quan sát dùng từ. Ví dụ: với kiểu bài miêu tả con 
vật, tôi đã chọn bài văn miêu tả con gà của các nhà văn Tô Hoài, nhà văn Võ 
Quảng để học sinh có sự so sánh, đối chiếu, từ đó rút ra bài học cho bản thân. 
Các em thấy được, nhà văn Tô Hoài đã tìm được những nét chính, nét riêng biệt 
của chú gà chọi. Từ đôi chân cứng lẳn như hai thanh sắt phủ đầy những vẩy lớn 
sắp vàng đến bộ mặt tím lịm, lùi xùi những mào, những tai và những mấy cái 
ria mép. Nổi bật lên trên tất cả là màu của da: đỏ gay, đỏ gắt, đỏ tía, đỏ bóng. 
Rõ ràng đây là một chú gà không giống bất cứ một chú gà nào khác. Cũng tả về 
 - 16 - - GV cần hướng dẫn học sinh lựa chọn trình tự quan sát. Tốt nhất là để mỗi 
em tự tìm một trình tự quan sát thích hợp. Trường hợp các em khó khăn, giáo 
viên có thể gợi ý, hướng dẫn.
+ Trình tự không gian: từ quan sát toàn bộ đến quan sát từng bộ phận hoặc 
ngược lại, từ trái sang phải,...
+ Trình tự thời gian: quan sát từ bắt đầu đến kết thúc, từ mùa này sang mùa 
khác, tháng này sang tháng khác.
 Dù quan sát theo trình tự nào cũng cần biết dừng lại ở chi tiết trọng tâm 
để quan sát kĩ lưỡng hơn.
- Hướng dẫn học sinh sử dụng các giác quan để quan sát. Đây là thao tác 
quan trọng nhất có tính chất quyết định về nhiều mặt.
+ Học sinh tiểu học nói chung và học sinh lớp 4 nói riêng chỉ dùng mắt để quan 
sát, do đó kết quả thu được là các nhận xét và cảm xúc gắn liền với thị giác. Đó 
là mặt mạnh nhưng cũng là nhược điểm của các em. Chúng ta cần lưu ý các em 
dùng thêm các giác quan thích hợp khác để quan sát.
 Ví dụ: Khi miêu tả cây hoa trong vườn trường, ngoài việc dùng thị giác để 
quan sát thấy màu sắc, hình dáng của các bộ phận của cây mà học sinh cần huy 
động cả mũi, tai, tay ...để ngửi, để nghe, để sờ... 
+ Giáo viên cần hướng dẫn học sinh quan sát bằng hệ thống câu hỏi là chỗ dựa 
định hướng cho học sinh quan sát theo từng đối tượng học sinh.
 Ví dụ: Học sinh quan sát cụ thể, tỉ mỉ: Mức độ này thích hợp với học sinh 
còn bỡ ngỡ chưa nắm được trình tự quan sát: Khi quan sát cái cặp sách: Giáo 
viên hướng dẫn học sinh những giác quan cần vận dụng để tả cái cặp (dùng mắt 
để quan sát cặp, dùng tai để nghe khoá cặp, dùng tay để sờ vào mặt cặp...) Sau 
đó, học sinh tìm từ để ghi chép.
c. Giải pháp 3: Sử dụng phương pháp bản đồ tư duy để ghi lại kết quả 
quan sát; sau đó lập dàn ý bài văn miêu tả
*Hướng dẫn học sinh cách ghi chép
 - 18 -